این مرامنامه منتخبی از «مرامنامه اخلاقی نشریات علمی کشور » تهیه شده توسط پژوهشگاه علوم انسانی است که به عنوان مرامنه اخلاقی نشریه علمی-پژوهشی مهندسی فناوری اطلاعات مکانی مورد تصویب قرار گرفته است.
مقدمه
علــم زمانــی ملــاک و معیــار داوری قــرار میگیــرد کــه نشــر یابــد. گفتــه میشــود «در نظامهـای دینـی، انگیـزۀ نوشـتن، کسـب رضایـت خالـق و خدمـت بـه خلـق اسـت» (حـری، 1390) کـه همـان مصـداق بیـان حضـرت علـی(ع) اسـت یعنـی «زکاهًْ العلـم نشـره» (زکات علــم، نشــر آن اســت). در جوامــع علمــی نیــز داوری علمــی بــر نشــر علمــی گذاشــته شــده اســت. کتــاب، نشــریه، پایاننامــه و غیره محملهایــی بــرای نشــر علــم هســتند. نشــریات علمــی به عنــوان مهمتریــن محمــل اطلاع رســانی یافتههــا و دســتاوردهای نویــن علمــی به مثابــه دروازههــای دانــش تلقــی میشــوند کــه بــا «کنتــرل کیفیــت اطلاعــات منتشرشــده، زمینــه اشــاعهٔ اطلاعــات صحیــح و معتبــر را فراهــم میســازد» (علیدوســتی و همــکاران، 1387).
اخلاقنامه ٔ‌مدیران مسئول نشریات علمی
مدیـران مسـئول نشـریات علمـی بـا توجـه بـه مسـئولیت قانونـی و حقوقـی خـود، نقـش و
وظایــف مهمــی به ویــژه در پیگیــری امــور اجرایــی و حقوقــی نشــریات علمــی دارنــد. در واقــع،
تمامــی مســئولیت حقوقــی یــک نشــریه علمــی برعهــده مدیــر مســئول آن اســت. مسئولیت‌های اخلاقی مدیر مسئول عبارتند از:
رعایت هنجارهای حرفه‌ای در تدوین اهداف کلی نشریه؛
پایبندی به اهداف کلی نشریه؛
پایبندی به قلمرو موضوعی نشریه؛
توجه به دسترسی آزاد اطلاعات؛
شفافیت در اطلاع رسانی امور نشریه به ویژه فرآیند داوری
پاسخگویی؛
مسئولیت پذیری؛
امانت داری؛
پایبندی به اصل بی طرفی و انصاف؛
عدم دخالت در فرآیند داوری علمی مقالات؛
عدم دخالت در تصمیمات علمی تحریریه و سردبیر نشریه؛
رعایـت حقـوق مـادی و معنـوی نویسـندگان، سـردبیر، هیئـت تحریریــه، داوران و دســت اندکاران اجرایــی و مدیریتــی؛
اخلاقنامه سردبیران و اعضای هیأت تحریریه ٔ‌نشریات علمی
سـردبیران و اعضــای هیئــت تحریریــه نشــریات علمــی، نقــش مهمــی در پیگیــری اهــداف
علمــی و قلمــرو موضوعــی نشــریه دارنــد. تقریبــاً تمامــی مســئولیتهای موجــود در فرآینــد
داوری و همتراز خوانـی نشـریه بر عهـده سـردبیر و هیئـت تحریریـه اسـت و از ایـن رو سـردبیر
و هیئــت تحریریــه محــور تمامــی فعالیتهــا و کنشهــای رخداده و رکــن اصلــی یــک نشــریه
علمــی تلقــی میشــوند. مسئولیت‌های‌اخلاقی‌سردبیران‌و‌اعضای‌هیئت‌تحریریه عبارتند از:
توجه به اهداف اصلی نشریه و تلاش برای رسیدن به آنها؛
توجه به تبحر علمی، رشته و مرتبه دانشگاهی داوران؛
توجه به تجربه کاری و علمی داوران؛
توجه به توانایی و التزام اخلاقی داوران؛
پرهیــز از هرگونــه تبعیــض و ســوگیری‌های غیراخلاقــی (ســن، جنــس، ملیــت، دیــن و ...) درخصــوص‌داوران؛
مشـورت بـا اعضـای هیئـت تحریریـه و دیگـر افـراد شایسـته و قابـل اعتمـاد بـرای انتخـاب داوران؛
ثبت و آرشیو اسناد داوری مقالات به عنوان اسناد علمی؛
صحت ارزیابی و دقت در ارسال نظرهای داوران و سنجش آنها؛
اســتقبال از ارزیابی‌هــای عمیــق و مســتدل و برخــورد بــا ارزیابی‌هــای مغرضانــه و بی اســاس و تحقیرآمیــز؛
جدی گرفتــن گزارش هــای داوران دربــارۀ خــلاف‌کاری، تقلــب، ســرقت‌های ادبــی و دیگــر ناراســتی‌های اخلاقــی؛
دادن فرصــت پاســخگویی بــه نویســندگانی کــه داوران، آنهــا را بــه هنجار شــکنی اخلاقــی متهــم کردهانــد؛
توجــه بــه زمــان ارزیابــی و پی‌گیری‌هــای لازم جهــت داوری به موقــع مقالات؛
رعایـت محرمانـه بـودن و رازداری در خصـوص نویسـندگان و داوران و محتــوای نوشــته‌های آنــان؛
نظارت بر داوری‌های سطحی و ضعیف؛
پی‌گیری حقوق مادی و معنوی نویسندگان و داوران؛
جلوگیـری از بـروز تضـاد منافـع در رونـد داوری، و توجـه بـه هرگونـه ارتبــاط شــخصی، تجــاری، دانشــگاهی و خصوصــا مالــی کــه ممکــن اســت به طــور بالقــوه بــر نشــر مقــالات ارائه شــده تأثیــر بگــذارد (در‌چنیـن شـرایطی بایـد نویسـندگان ایـن رابطـه را در مقالـه ذکـر کننـد).
انتشــار شــفاف گــزارش عملکــرد علمــی نشــریه، اعــم از فرآینــد داوری و نحــوه انتخــاب داوران؛
مشــارکت جــدی و مســئولانه اعضــای هیئــت تحریریــه در جلســات تصمیم گیــری؛
اخلاقنامه داوران نشریات علمی
علــم و داوری اخلاقــی، ارتباطــی دوســویه دارنــد: از طرفــی، رشــد و توســعه علــم مرهــون
داوریهــای اخلاقــی اســت و از طــرف دیگــر علــم ابزارهــای داوری صحیــح را مهیــا می کنــد
(کرتــز، 2004 به نقــل از قراملکــی، 1388-1389). توجــه بــه ابعــاد اخلاقــی داوری
حائـز اهمیـت اسـت؛ زیـرا تولیـد علـم و دانـش معتبـر نیازمنـد اخلـاق علمـی و پایبنـدی بـه
هنجارهــای اخــلاق حرفــهای اســت. بنابرایــن، داوری دستنوشــتههای ارســالی بــه نشــریات،
همزمـان وظیفـهای علمـی و اخلاقـی اسـت و تفکیـک ایـن دو سـاده نیسـت (ابویـی اردکان و
میرزایـی، 1389). داور، بایـد قانـون طلایـی داوری را همـواره مدنظـر داشـته باشـد: «مقالـه
دیگـران را به گونـهای داوری کـن کـه انتظـار داریـد مقالـه شـما را داوری کننـد» (همـان، ص
.36) مسئولیت های اخلاقی داوران عبارتند از:
ارزیابی انتقادی، سازنده و صادقانه از مقاله؛
تجزیـه و تحلیـل نقـاط قـوت و ضعـف مقالـه و ارائـه پیشـنهادهایی جهـت اصـلاح مقالـه؛
اسـتفاده از شـیوه و لحنـی کـه شـور و شـوق نویسـندگان را بـرای اجـرای پیشـنهادها افزایـش دهـد؛
در اختیـار دیگـران قرار نـدادن دستنوشـته و بحـث نکـردن دربـاره جزئیـات مقالـه بـا دیگـران در فرآینـد داوری؛
عدم مشارکت در سرقت ادبی؛
اسـتفاده نکـردن از داده‌هـا یـا مفاهیـم جدیـد دستنوشـته، قبـل از انتشـار آن، بـرای پیشـرفت پژوهـش شـخص داور؛
اجتنـاب از هر گونـه تضـاد منافـع (بـرای‌مثـال، داور بایـد بررسـی دست نوشــته‌هایی را کــه بــا موضوعــات آنهــا اختلاف نظــر اصولــی دارد و احســاس می‌کنــد نتوانــد بررســی منصفانــه‌ای انجــام دهــد،
نپذیــرد. از ایــن مــوارد می‌تــوان بــه پیــش داوری علیــه مطالعاتــی بـا نتایـج نا مطبـوع یـا وجـود رابطـه شـخصی یـا حرفـه‌ای نزدیـک بیــن نویســندگان و داور اشــاره کــرد. در ایــن حالــت ممکــن اســت واقع بینــی داور به خطــر افتــد)؛
نپذیرفتــن دست‌نوشــته‌هایی کــه بــا حــوزه تخصصــی داور فاصلــه دارد؛
برخـورد جـدی بـا آثـار متهـم بـه مـواردی ماننـد تقلـب، سـرقت ادبــی و نادیده گرفتــن ملاحظــات اخلاقــی؛
بررســی دست نوشــته بــه ســبکی ســازنده و آموزشــی در مــورد نقــاط قــوت و ضعــف آن و عــدم ارزیابــی طعنه‌آمیــز یــا مخــرب از دست نوشــته نویســندگان؛
به کارگیری روش‌های علمی به هنگام ارزیابی نوشته‌ها؛
مطالعه و بررسی کافی متون منتشرشده در آن حوزه تخصصی؛
بررسی دقیق ارجاعات و تصاویر و دیگر ضمایم؛
کمـک بـه نویسـنده بـرای انتقـال صریـح و واضـح پیـام خـود بـه خواننـدگان؛
حفــظ محرمانــه بــودن و رعایــت رازداری در خصــوص اطلاعــات (شــخصی‌و‌محتوایــی) ؛
رعایـت انصـاف و پرهیـز از هرگونـه تبعیـض (نـژاد، مذهـب، ملیت، مرتبه دانشـگاهی، سـن و جنسـیت) ؛
ارائــه بیانــی واضــح بــه ســردبیر بــرای تأییــد، رد و یــا اصــلاح دست‌نوشــته‌ها؛
اتمام داوری مقاله در زمان مقرر؛
اخلاقنامه نویسندگان نشریات علمی
ابنخلدون مینویسد: «توجــه دانشــمندان دانــش و هنــر بــه ایــن اســت کــه اندیشــهها و اندوختههــای
درونــی خــود را بــا نوشــتن در دل اوراق به یــادگار گذارنــد تــا ســود آموختــن آنهــا
بهــره آینــدگان شــود و مردمــی کــه غایبنــد نیــز از آنهــا برخــوردار شــوند». مسئولیت اخلاقی نویسندگان عبارتند از:
احــراز شــرایط علمــی لازم و کافــی بــرای انجــام پژوهــش و تولیــد علــم (تهیــه مقالــه)؛
انتخـاب موضوعـات مفیـد و قابـل اسـتفاده و پرداختـن بـه مسـائل ضـروری جامعـه؛
حقیقت‌جویـی و شـجاعت (کشـف‌حقیقـت‌و‌ارائـه واقعیـات بـدون تـرس و نگرانـی)؛
مشارکت جدی در تحقیق و انجام کار گروهی مفید؛
معرفــی هرگونــه کمــک مالــی و معنــوی شــخصی یــا ســازمانی در فراینــد پژوهــش و اطلاع رســانی دقیــق دربــاره آنهــا؛
اعـلام منبـع اسـتخراج مقالـه اعـم از پایاننامـه یـا هرگونـه پـروژه تحقیقاتی؛
توجـه بـه حقـوق مـادی و معنـوی ذینفعـان مقالـه اعم از همـکاران، مشــاوران علمــی، حامیــان مــادی، آزمودنی‌هــای انســانی و درج آن در مقالــه به طــور شــفاف؛
تأمــل و تعمــق در نــگارش دستنوشــته و ارائــه یافتههــا و پرهیــز از شـتابزدگی؛
استفاده از برهان و استدلال کافی برای نتیجه‌گیری؛
پرهیز از ارسال همزمان مقاله برای چندین نشریه؛
پرهیز از نشر مقاله در چندین نشریه؛
نقدپذیری و تحمل نظرهای مخالف؛
رعایــت انصــاف و عدالــت در تمامــی مراحــل اجــرای پژوهــش و نــگارش مقالــه؛
بهره‌گیری از پژوهش‌های مشابه پیشین؛
رعایت اصل امانت‌داری در نگارش مقاله؛
رعایت اصول اخلاقی در ارتباط با آزمودنی‌های انسانی؛
صداقت و راستگویی و پرهیز از دستکاری داده‌ها و نتایج؛
رعایت اصل رازداری در گزارش یافتهها و نتایج؛
رعایت اصل شفافیت در نگارش یافتهها و نتایج؛
پرهیــز از دامــن زدن بــه تعصبــات (قومــی، دینــی، جنســی و ...) در نــگارش مقالــه؛
پرهیــز از عجــب و غــرور و کوچک‌انــگاری کارهــای انجام شــده مشــابه؛
رعایت شیوه نگارش استاندارد برای گزارش یافتهها و نتایج؛
کتابنامه
ابن خلـدون، عبدالرحمـان (1390) مقدمـه ابن خلـدون، جلـد دوم، نشـرالکترونیک. تاریـخ دسترسـی 10
اردیبهشـت 1389 از تارنمـای .Ketabnak.com
ابویــی اردکان، محمــد، ســید آیــتالله میرزایــی (1389) داوران و اخـلـاق داوری در مجلههــای علمــی
ایــران،» فصلنامــه اخـلـاق در علــوم و فنــاوری، ســال پنجــم، شــمارههای 1و 2، ص. 36-47.
حری، عباس (1390) اخلاق‌انتشارات‌علمی، تهران: انتشارات تخت جمشید .
علیدوسـتی، سـیروس، محمـد ابویـی اردکان، سـید آیـتالله میرزایـی و فاطمـه شـیخ شـعاعی (1387) «بررســی وضعیــت فراینــد داوری مقــالات در مجــات علمــی معتبــر ایــران» پژوهشــگاه ملــی
اطاعــات و مــدارک علمــی ایــران (ایرانــداک) طــرح پژوهشــی.
قراملکـی، احـد فرامـرز (1388-1389) «اخلـاق داوری علمـی» فصلنامـه علمـی-پژوهشـی راهبـرد
فرهنـگ، سـال دوم، شـماره 8، زمسـتان، سـال سـوم، ش 9، بهـار، ص. 7-19.
|
